نویسنده: نگار دادفر
مدرس رصدخانه و مرکز علمی شهرداری فسا
دانش بی‌کران و با عظمت نجوم علاوه بر جذابیت‌ها، زیبایی‌ها و شگفتی‌های بسیاری که به واسطه گشودن پنجره‌های تفکر و تدبر در امر خلقت آفریدگار یکتا، برای عموم مردم دارد؛ توانسته است به یک رشته پرطرفدار آماتوری خصوصا در بین نوجوانان و جوانان تبدیل شود. اما این دانش گاهی با پیچیدگی‌هایی نیز همراه است که ممکن است برخی افراد را در عین علاقه‌مندی و دارا بودن استعداد، اندکی دچار سردرگمی و تشویش کند. در این سلسله مقالات با عنوان آشنایی با مهمترین اصطلاحات نجوم تلاش خواهیم کرد مفاهیم پرکاربرد و رایج علم نجوم را به زبانی ساده و قابل فهم برای همگان بیان کنیم. در همین راستا، پیشتر با اصطلاحاتی همچون اخترنما، بلازار، تپ اختر و سیاهچاله آشنا شدیم. در این مقاله نیز به تشریح ۴ مورد از این اصطلاحات می‌پردازیم و در هفته‌های آتی به بیان سایر اصطلاحات و مفاهیم خواهیم پرداخت.
سحابی سیاره‌ای:
سحابی‌های سیاره‌ای هاله‌های داغ مواد ستاره‌ای هستند که ستارگان در حال مرگ بر آنها فرو می‌ریزند. ویلیام هرشل در سال ۱۷۸۵ این سحابی‌ها را به خاطر ظاهر قرص مانندی که در تلسکوپ‌های آن زمان داشتند، سیاره‌ای نامید. این سحابی‌ها از گازهای کم چگالی تشکیل می‌شوند که توسط ستارگان کم جرم در طول دوران غول سرخی زندگی‌شان به بیرون پرتاب شده و در اثر پرتوهای فرابنفش آزاد شده از هسته‌های داغ داخلی ستارگان در حال مرگ، داغ شده‌اند. این مرحله از زندگی ستارگان نسبتا کوتاه است. در نهایت، سحابی سیاره‌ای مواد خود را دوباره در محیط بین ستاره‌ای پخش می‌کند و با این کار با استفاده از عناصری که به وسیله ستاره مادر تولید شده است، ماده موجود در خلا تقویت می‌شود. (تصویر بالا سمت راست)
ستارگان رشته اصلی:
ستارگان با شروع سوزاندن هیدروژن در هسته خود وارد رشته اصلی می‌شوند. حیات یک ستاره در رشته اصلی بسیار با ثبات است. زیرا فشار فعالیت‌های هسته‌ای در هسته‌ی ستاره در مقابل گرانش ستاره که تلاش می‌کند تمامی جرم آن را در مرکز متراکم سازد، توازن ایجاد می‌کند. یک ستاره بیشتر عمر خود را در رشته اصلی خواهد گذراند و در نتیجه حدود ۹۰ درصد ستارگانی که در آسمان رویت می‌شوند، ستارگان رشته اصلی می‌باشند. دوره یک ستاره در رشته اصلی به جرم آن بستگی دارد. هر چه جرم ستاره بیشتر باشد، هسته آن چگال‌تر و داغ‌تر است و در نتیجه با سرعت بیشتری هیدروژن را به هلیوم تبدیل می‌کند. خورشید ما به نسبت ستاره کوچکی در رشته اصلی می‌باشد و در حدود ۱۰ میلیارد سال در رشته اصلی باقی خواهد ماند. (تصویر بالا سمت چپ)
ستارگان:
ستارگان اجرام آسمانی پر جرم گازی شکلی هستند که به واسطه فعالیت‌های هسته‌ای تولید انرژی نموده و در نتیجه‌ی همین منبع انرژی، می‌درخشند. جرم ستاره، تعیین کننده‌ی خواص آن (میزان تابندگی، درجه حرارت، اندازه و . . .) و همچنین تغییر و تحول آن در طول زمان است. یک توده ابر مانند از مواد بین ستاره‌ای زمانی تبدیل به ستاره می‌گردد که دما و فشار مرکز آن به حدی بالا رود تا منجر به شروع فعالیت‌های هسته‌ای شود. ستارگان، هیدروژن موجود در هسته خود را به هلیم تبدیل می‌کنند. انرژی آزاد شده‌ی این تبدیل، در فضا منتشر می‌شود. اگر نیروی جاذبه در تقابل با این انرژی خروجی نبود، خروج انرژی موجب فروپاشی ستاره می‌گردید. وقتی این نیروها در تعادل هستند، ستاره پایدار است اما هر تغییری در توازن، موقعیت ستاره را تغییر خواهد داد. (تصویر پایین سمت راست)
غول سرخ:
زمانی که یک ستاره، هیدروژن موجود در هسته خود را به پایان می‌رساند، نوبت به سوزاندن هیدروژنی می‌رسد که در غلاف اطراف هسته وجود دارد. این غلاف به مرور زمان و با اتمام سوخت درون اتمسفر ستاره به سمت بیرون شروع به حرکت می‌کند. این منبع در حال گسترش، تشعشعات اتمسفر بیرونی را گرم کرده و جو ابتدا منبسط و سپس سرد می‌شود. در نتیجه‌ی چنین عملی، ستاره‌ای عظیم با دمای سطحی نسبتا اندک پدید می‌آید. این ستاره به واسطه‌ی اندازه بزرگی که دارد، تابنده باقی می‌ماند. دمای این غول‌های سرخ بین ۲۰۰۰ تا ۴۰۰۰ درجه سانتی گراد بوده و شعاع آنها ۱۰ تا ۱۰۰ برابر شعاع خورشید است! غول‌های سرخ اغلب جزو ستارگان بی ثبات به حساب می‌آیند چرا که لایه‌های بیرونی آنها در حال تپش بوده و موجب تغییراتی در میزان درخشندگی ستاره می‌شود. (تصویر پایین سمت چپ)
هفته‌نامه فسامهر شماره ۲۰۸
