نویسنده: نگار دادفر
مدرس رصدخانه و مرکز علمی شهرداری فسا
دانش بیکران و باعظمت نجوم علاوه بر جذابیت‌ها، زیبایی‌ها و شگفتی‌های بسیاری که به واسطه گشودن پنجره‌های تفکر و تدبر در امر خلقت آفریدگار یکتا، برای عموم مردم دارد؛ توانسته است به یک رشته پرطرفدار آماتوری خصوصا در بین نوجوانان و جوانان تبدیل شود. اما این دانش گاهی با پیچیدگی‌هایی نیز همراه است که ممکن است برخی افراد را در عین علاقه‌مندی و دارا بودن استعداد، اندکی دچار سردرگمی و تشویش کند. در این سلسله مقالات با عنوان آشنایی با مهمترین اصطلاحات نجوم تلاش گردید مفاهیم پرکاربرد و رایج علم نجوم به زبانی ساده و قابل فهم برای همگان، بیان شود. در همین راستا، در شماره‌های قبل با اصطلاحات متنوع و گوناگونی آشنا شدیم و در این مقاله پایانی نیز به تشریح ۴ مورد دیگر از اصطلاحات مهم نجوم می‌پردازیم.
کمربند سیارک‌ها: منطقه‌ای است بین سیاره سرخ فام بهرام (مریخ) و غول گازی هرمز (مشتری) که اجرام باقی مانده از زمان شکل گیری سامانه خورشیدی در آنجا قرار دارند. در این منطقه، تعداد بسیار زیادی اجرام فضایی با اشکالی نامنظم وجود دارد که سیارک نامیده می‌شوند و به دور خورشید در حال گردش هستند. بسیاری از سیارک‌هایی که همواره تهدیدی بالقوه برای زمین و ساکنان آن به شمار می‌آیند، در این کمربند سیارکی قرار دارند. این سیارک‌ها حدود ۴.۵ میلیارد سال پیش همزمان با شکل گیری سامانه خورشیدی به وجود آمده‌اند. تعدادی از این سیارک‌ها مدارهای غیر عادی دارند که گاهی اوقات مسیر حرکت‌شان از نزدیک مدار زمین عبور می‌کند. بیش از ۶۰۰۰ سیارک نزدیک به زمین با قطر بزرگ‌تر از ۵۰ متر وجود دارد که می‌توانند به جو زمین نفوذ کنند. از این تعداد، ۱۱۰۶ سیارک توان خطرزایی داشته و احتمال نزدیک شدنشان به زمین وجود دارد. (تصویر بالا سمت راست)
کمربند وان آلن: در اطراف زمین کمربند تشعشعی وجود دارد که به افتخار کاشف آن جیمز وان آلن، "کمربند وان آلن" نامگذاری شده است. این کمربندهای حفاظتی، تجمعی از الکترون‌ها و پرتون‌ها هستند که به صورت هلالی شکل در فواصل ۳۲۰۰ و ۱۶۰۰۰ کیلومتری از سطح زمین قرار دارند و از سیاره ما در برابر امواج مخرب کیهانی محافظت می‌کنند. گستردگی این کمربندها مطابق با فعالیت‌های خورشیدی تغییر می‌کند؛ به طوری که گاهی کاملا از هم متمایز بوده و گاهی نیز به صورت یک توده در می‌آیند. درک رفتار این کمربندها به پیش بینی بهتر آب و هوای فضایی و طوفان‌های خورشیدی کمک می‌کند. وقوع طوفان‌های خورشیدی می‌تواند باعث ایجاد اختلال در شبکه‌های مخابراتی و شبکه‌های تولید و توزیع برق در سطح جهانی شود. (تصویر بالا سمت چپ)
کمربند کویپر: فراتر از مدار سیارات سامانه خورشیدی، ناحیه‌ای از میلیون‌ها خرده سنگ، یخ، سیارک و سیاره کوتوله به صورت یک کمربند وجود دارد که به آن "کمربند کویپر" می‌گویند. جرارد کویپر دانشمند هلندی امریکایی بر اساس مطالعات صورت پذیرفته بر روی پلوتو و تعدادی از دنباله دارها معتقد بود در زمان شکل گیری سامانه خورشیدی، کمربندی از اجرام یخی آن سوی مدار سیاره نپتون به وجود آمده که بعدها به افتخار وی، کمربند کویپر نامگذاری شد. سیاره کوتوله پلوتو مشهورترین جرم این کمربند محسوب می‌شود. سیاره کوتوله اِریس از دیگر اجرام مهم و شناخته شده کمربند کویپر است. منشا برخی از دنباله‌دارها نیز این کمربند است. (تصویر پایین سمت راست)
خوشه ستاره‌ای: گر چه در هنگام تماشای آسمان شب، اینگونه تصور می‌شود که ستارگان زندگی خود را در تنهایی به سر می‌برند، اما میلیون‌ها ستاره در گروه‌هایی به نام خوشه‌های ستاره‌ای در کنار یکدیگر قرار دارند. خوشه‌های ستاره‌ای عبارت‌اند از گروهی از ستارگان همانند از نظر سن و ترکیبات که از یک ابر میان ستاره‌ای و تقریبا همزمان با هم به وجود آمده و نیروی گرانش، آنها را در کنار یکدیگر قرار داده است و به دو دسته خوشه باز و کروی تقسیم می‌شوند. «خوشه‌های باز» معمولا از چندین تا چند هزار ستاره نسبتا جوان، درخشنده، داغ و آبی تشکیل شده‌اند. خوشه پروین (ثریا) یک نمونه از این خوشه‌های ستاره‌ای است. «خوشه های کروی» توده‌های بسیار متراکمی از ستارگان پیر هستند که تعداد آنها تا چندین میلیون هم می‌رسد و اغلب در اوایل شکل گیری کهکشان به وجود آمده‌اند. (تصویر پایین سمت چپ)
هفته نامه فسامهر شماره 213
